پژوهشگران تاریخ علم دانشگاه تهران با بررسی رسالهای از یک ریاضیدان برجسته دوره صفوی، ادعای شگفتانگیز او درباره ویژگی منحصربهفرد قبله اصفهان را بهصورت علمی واکاوی کرده و نتایج این بررسی را در قالب یک مقاله پژوهشی منتشر کردهاند.
به گزارش خبرآنلاین به نقل از ایسنا، امیرمحمد گمینی، دانشیار پژوهشکده تاریخ علم دانشگاه تهران، به همراه زهرا پورنجف، دانشجوی دکتری تاریخ علم، در مقالهای با عنوان «روش نویافته محمدباقر یزدی برای یافتن قبله اصفهان» به بررسی دیدگاه این ریاضیدان دوره صفوی پرداختهاند.
ادعایی متفاوت در سنت نجومی اسلامی
محمدباقر یزدی در رساله خود مدعی شده بود که شهر اصفهان ویژگی خاصی دارد؛ بهگونهای که خورشید در تمام روزهای سال، دقیقاً ۷ ساعت و ۴۰ دقیقه پس از طلوع، در جهت قبله قرار میگیرد. این ادعا در حالی مطرح شده که در سنت نجومی اسلامی، معمولاً برای هر شهر جداولی تهیه میشد که زمان قرارگیری خورشید در راستای قبله را در طول سال نشان میداد.
دکتر گمینی در توضیح این پژوهش گفت: «نکته جالب در سخن یزدی این بود که او اصفهان را استثنا میدانست و معتقد بود این زمان در تمام سال ثابت میماند.»
نتایج محاسبات نجومی جدید
وی افزود: «برای بررسی این ادعا، سه نسخه خطی از رساله محمدباقر یزدی را بررسی کردیم و محاسبات نجومی دقیقی انجام دادیم. نتایج نشان داد که زمان قرارگیری خورشید در جهت قبله اصفهان در طول سال اندکی تغییر میکند و ثابت نیست.»
به گفته این پژوهشگر، عدد ۸ ساعت و ۳۰ دقیقه برای شهری مانند کاشان، به واقعیت نجومی نزدیکتر است. با این حال، گمینی تأکید کرد: «اگرچه ادعای یزدی از نظر عددی دقیق نیست، اما اصل استدلال او درست بوده و نبوغ هندسی و شهودی قابلتوجهی را نشان میدهد.»
ساعتهای آفتابی و تلاش برای سادهسازی قبلهیابی
یکی از بخشهای جذاب این پژوهش، بررسی ساعتهای آفتابی خاصی است که در ایران قرن دوازدهم هجری ساخته شدهاند. این ابزارها، برخلاف ساعتهای آفتابی رایج، زمان گذشته از طلوع خورشید را نشان میدادند.
دو نمونه از این ساعتها در موزه تاریخ علم دانشگاه آکسفورد نگهداری میشود. در یکی از آنها، خطی از زیر پایه شاخص ساعت عبور میکند که نشان میدهد خورشید پس از گذشت زمان ثابتی از طلوع، در جهتی مشخص قرار میگیرد؛ طراحیای که با ادعای محمدباقر یزدی درباره قبله اصفهان همخوانی دارد.
چالشی برای نظریه افول علم در ایران
دانشیار پژوهشکده تاریخ علم دانشگاه تهران در جمعبندی نتایج این پژوهش گفت: «دستاوردهای محمدباقر یزدی و ابزارهای نجومی دوره صفوی، شواهدی جدی علیه فرضیه افول علم در ایران قرن دهم هجری هستند.»
وی افزود: «برخلاف تصور رایج، علم در ایران دوره صفوی زنده، پویا و خلاق بوده و تلاشهایی برای بومیسازی و کاربردیکردن دانش نجومی، بهویژه در حوزههایی مانند تعیین قبله، بهوضوح دیده میشود.»
گمینی در پایان تأکید کرد: «این مقاله نشان میدهد که دانشمندان مسلمان، حتی در دورههای متأخر، با نگاهی خلاق تلاش میکردند علم را در خدمت نیازهای معنوی و عملی جامعه قرار دهند. هرچند ادعای یزدی از نظر عددی دقیق نیست، اما روح علمی آن همچنان الهامبخش است.»
